خودسازی از خودشناسی آغاز میشود. نخست باید خود را شناخت تا بتوان خود را ساخت، چرا که با خودشناسی، خداشناسی تحقق مییابد و اگر خدا را شناختیم، خود را ساختهایم.
در آغاز باید دید چرا پدید آمدهایم؟ و هدف از پیدایش و خلقت ما چیست؟ خداوند در قرآن کریم تصریح کرده است که:« و ما خلقت الجن و الانس الا لیعبدون، من جن و انس را نیافریدم، جز برای این که عبادت کنند.»
در تفاسیر زیادی «لیعبدون» به معنای «لیعرفون» آمدهاست، یعنی هدف از خلقت شناخت است وگرنه عبادت فقط نماز و روزه و در سجاده نشستن و خدا را نیایش کردن نیست. نماز و روزه و ...، شعبهای ازعبادت است که عبادت اجتماعی اهمیتش کمتر از آنها نیست ، زیرا درآن جا انسان فقط به خود میاندیشد، وعبادت در معنای گستردهتر با دیگران و به دیگران اندیشیدن است. عبادت، دردشناسی و دردزدایی است.
چگونه خلیفة الله شویم ؟
عبادت، در جمع زیستن و برای جمع زیستن است. این که عبادت بیشتر به صورت جمعی مطرح میشود و بر مسجد و جمعه و جماعت تاکید میشود، برای این است که شناخت انسان به خویش منحصر نشود و به دیگران نیز سرایت کند. ما آفریده نشدهایم که تنها گلیم خود را ازآب بیرون بکشیم بلکه باید درمتن قرار بگیریم نه در حاشیه. در جمع زندگی کنیم نه در دیر. به فکر چارهجویی ازدیگران باشیم نه تنها چارهجویی از خویشتن . به هرحال، بحث ما درباره شناخت نیست که بحثی است طولانی و از آن میگذریم. اما آن چه گفتنی است، این است که انسان چگونه باید خود را بسازد و چگونه باید خود را آماده کند تا انسانی الهی گردد، تا قابلیت خلیفة الله شدن پیدا کند. خودسازی به این است که منش خود را به گونهای تغییر دهیم که پروردگار میخواهد، و به عبارت دیگر: اگر هم طبیعت ما مایل به تکبر و خودخواهی است، باید نفس خویشتن را چنان ریاضت دهیم که از فراز کبر و نخوت فرود آید و به تواضع و فروتنی گراید. اگر طبیعت ما، به بخل تمایل بیشتری دارد، چون این صفت مورد نکوهش خداوند و تمام پیامبران و اولیاء و خردمندان میباشد، پس باید از آن دست برداشت و سخاوتمند شد. خلاصه باید صفات سلبیه (منفی) را از قلب زدود، چنان که صفات ثبوتیه را چون جامهای تمیز و زیبا در بر کرد.
چه باید کرد ؟
باید قلب را از آن چه در نظر مولا و پروردگارمان ناخوشایند و مکروه است، پاک کرد و باید تمام اعضاء و جوارح را در راه رضایش به کار گرفت.
خویشتن را باید به حلم و بردباری عادت داد که آن درجه و مقام آدمی را والا برد ودر میان مردم مایه شرف و عزت باشد و با نیکان و بزرگان هم صحبت شود و از هرچه مایه پستی و تن پروری و تنبلی است دور سازد و آن چه که انسان را به خدایش نزدیک و مقرب میکند، به آن سوی سوق دهد و عاقبت خیر و نیک فرجامی، ثمره و نتیجهاش باشد.
باید به عفت و پاکدامنی روی آورد و از آن چه مایه نفرت و خجلت باشد و شخصیت انسان را لکهدار و ننگ بار سازد، دوری جست. باید صبر را پیشه خود ساخت تا به یقین و رضا برسد و تسلیم در برابر اوامر حق باشد و تنگناها و محنتها و رنجها وسختیها و تنگدستیها و رویدادهای تلخ روزگار، او را از پای درنیاورد.
باید به سوی تکامل عقل و روح گام برداشت و با تکیه بر دو بال تقوا و عمل، به اوج عزت و عظمت و خدا خواهی رسید. باید در مقابل لذات زودگذر دنیایی به سلاح تقوا، ورع، پارسایی و زهد مسلح شد تا رستگار شویم و به بهشت رضوان نایل آییم که:« و رضوان من الله اکبر.»
باید آن چنان بر خویشتن مسلط بود و نفس سرکش را مهار کرد که نه مدح و درود دیگران، و نه فحش و ناسزای آنها در روحیه فولادین و با صلابتش تاثیر گذارد.
باید خود نگهدار بود از آن چه نارضایتی حق در بردارد، نه آن چه خویشتن بخواهد یا نخواهد که در برابر امر مولا خودی نیست که مطرح باشد. باید از شر و بدی و رذایل اخلاقی و عادتهای ناپسند و منشهای زشت و کارهای قبیح، دور شد چنان که به خیرخواهی ، راستگویی ، امانت ، فضیلت ، اخلاق نیکو و خصال پسندیده، متخلق شد.
باید به فکر امروز و فردای خود بود و برای فردا که دیرهم نیست آماده شد و برای جهان جاویدان و ابدی، توشه برداشت.
باید با استقامت و پایداری، نه ازحوادث و رویدادهای تلخ ترسید و نه از ملامت ملامت کنندگان و سرزنش نادانان، خم به ابرو آورد؛ بلکه فقط خدا را در نظر داشت و راه خدا را دنبال کرد و پیوسته از او خواست که توفیق هدایت در صراط مستقیمش به وی بخشد: «اهدنا الصراط المستقیم».
باید محبت، دوستی، همکاری، غمخواری، ایثار، گذشت، بخشش و نرمش را جایگزین نفرت، خشم، کینه، خودپسندی، خودمحوری، آز و تندخویی نمود.
باید از زندگی دیگران عبرت گرفت، نه خود عبرت دیگران شد. و دهها باید و نباید در این جا خودنمایی میکند که اگر انسان به فطرت و سرشت خویش بنگرد، به آنها پیخواهد برد، و ماه رمضان، هنگام آن است که انسان را متوجه خویشتن کند و فطرت خفتهاش را بیدار سازد و از راه تفکر و اندیشیدن که برترین عبادت است او را به خودسازی وادارد.
لحظه های ماه رمضان را غنیمت شماریم
برادران ! خواهران ! ماه خدا فرا رسیده است، جا دارد که بیشترین استفاده را ازآن بنماییم. نگذارید ساعتی، بلکه لحظهای از این ماه مبارک به هدر رود. در این ماه، سرنوشت یک ساله، بلکه سرنوشت تمام عمر تعیین میشود.
هشیار باشیم، مبادا ساعتی بیانگیزه، بیتوجه و بیهدف بگذرد و از عیدی و جایزه الهی در روزعید فطر خدای نخواسته بیبهره و محروم بمانیم که هیچ زیانی از آن سختتر و زیان بارتر نیست! در روایت آمده است که رسول خدا صلیالله علیه و آله وسلم قبل از ماه رمضان خطبهای خواند و در آن خطبه فرمود:
«ای مردم! جبرئیل به دیدار من آمد و گفت: یا محمد! هرکه نام تو را بشنود وبر تو صلوات نفرستد، از رحمت خدا دور باشد. یا محمد! هر که ماه رمضان را دریابد و مورد مغفرت و آمرزش پروردگار قرار نگیرد و از دنیا برود، خداوند او را ازرحمتش دور خواهد کرد. ای پیامبر آمین بگو. من هم آمین گفتم .» (1)
دراین ماه خودسازی، درهای بهشت بر روی مومنان گشوده میشود و درهای جهنم بسته میشود، نباید کاری کرد که در اثر آن کار، درهای بهشت بر رویمان بسته و درهای دوزخ گشوده شود.
در این ماه پربرکت چنان که از روایات استفاده می شود بهشت را زینت میدهند و پاداش کارهای خیر و عبادت ها و راز و نیازها دو برابر میگردد.
رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم فرمود: «شهر رمضان شهرالله عز و جل و هو شهر یضاعف الله فیه الحسنات و یمحو فیه السیئات، و هو شهر البرکة، و هو شهرالانابة، و هو شهر التوبة، و هو شهرالمغفرة ، و هو شهرالعتق من النار و الفوز بالجنة.
الا فاجتنبوا فیه کل حرام و اکثروا فیه من تلاوة القرآن و سلوا فیه حوائجکم واشتغلوا فیه بذکر ربکم و لا یکونن شهر رمضان عندکم کغیره من الشهور فان له عندالله حرمه و فضلا علی سائر الشهور، ولا یکونن شهر رمضان، یوم صومکم کیوم فطرکم .» (2)
ماه رمضان، ماه خدای عزوجل است که در آن پاداش کارهای نیک دو برابر میشود و گناهان زدوده میشود.
ماه رمضان، ماه برکت و افزایش است.
ماه رمضان، ماه بازگشت و انابه است.
ماه رمضان، ماه توبه است.
ماه رمضان، ماه آمرزش گناهان و مغفرت است.
ماه رمضان، ماه آزادی و رهایی از جهنم و دستیابی به بهشت است.
پس ای مردم! درماه رمضان از هر کار بد و حرامی دوری کنید و درآن بسیار قرآن بخوانید و تمام اوقاتش را به یاد و ذکر پروردگارتان مشغول شوید. مبادا ماه رمضان نزد شما مانند دیگر ماهها باشد، چرا که بر دیگر ماهها حرمت و برتری دارد. حضرت امیرالمومنین علیهالسلام میفرماید: "علیکم فی شهر رمضان بکثرة الاستغفار والدعاء، فاما الدعاء فیدفع البلاء عنکم و اما الاستغفار فتمحی به ذنوبکم ." (3) ; بر شما باد، در ماه رمضان، به بسیار دعا کردن و استغفار نمودن چرا که دعا بلا را از شما دور میسازد و استغفار، گناهانتان را میزداید .» به هر حال، ماه رمضان ماه خودسازی است و کمترین خودسازی به این است که انسان خودی را برای خویشتن نشناسد و خدا را مالک خود بداند که اگر چنین بود، خدا را خواهد شناخت و حق عبودیت پروردگار را ادا خواهد کرد و از هر چه رنگ ضد خدایی دارد، دور خواهد شد. خودسازی و جدا شدن از تعلقات و هواهای نفسانی، منشا تمام کمالات و ملکات و فضائل انسانی است و اگر کسی توانست خود را از تعلقات مادی برهاند، و به ظواهر زود گذر دنیا بیاعتنا باشد، بیگمان به خدا توجه خواهد کرد و به سوی تکامل روانه خواهد شد و این بالاترین پیروزی و سرفرازی انسان است. خدا میداند تمام مفاسد جهان و ظلمها و تعدیها و تجاوزها و گردن کشیها در اثر خودبینی و هوا پرستی است، لذا در قرآن کریم همواره تزکیه و تربیت مقدم بر تعلیم وآموزش ذکر شده است و خودسازی، یعنی تزکیه نفس و ماه رمضان به حق ماه تزکیه و تطهیر نفس است. پس بیایید باهم در این ماه بزرگ آهنگ تقرب به خدا را بجوییم تا در درگاهش ره یابیم و در روز رستاخیز سفید روی گردیم.
فرازی از نیایش های امام سجاد علیه السلام:
در پایان فرازی زیبا از نیایشهای امام سجاد (ع) را یادآور میشویم، باشد که صحیفه سجادیه همواره الگوی ما در زندگی باشد:
" اللهم و انت جعلت من صفایا تلک الوظائف، و خصائص تلک الفروض شهر رمضان، الذی اختصصته من سائر الشهور و تخیرته من جمیع الازمنه و الدهور، و آثرته علی کل اوقات السنه بما انزلت فیه من القرآن و النور و ضاعفت فیه من الایمان، و فرضت فیه من الصیام، و رغبت فیه من القیام، و اجللت فیه من لیله القدر التی هی خیر من الف شهر، ثم آثرتنا به علی سائر الامم و اصطفیتنا بفضله دون اهل الملل، فصمنا بامرک نهاره، و قمنا بعونک لیله، متعرضین بصیامه و قیامه لما عرضتنا له من رحمتک و نسبتنا الیه من مثوبتک و انت الملی بما رغب فیه الیک، الجواد بما سئلت من فضلک القریب الی من حاول قربک. " (4) .
«خداوندا! از کارهای برگزیده و واجبات ویژه ، ماه رمضان را قرار دادی ؛ ماهی که آن را از میان دیگر ماهها برگزیدی، و از میان تمام زمانها و روزگاران، آن را انتخاب نمودی، و بر جمیع اوقات سال برتریش بخشیدی و انتخاب آن به دلیل قرآن و نوری است که درآن ماه فرو فرستادی، و ایمان را درآن دو برابر ساختی و روزهاش را واجب، و شب زندهداری را برای عبادت در آن ترغیب فرمودی و شب قدر را که از هزار شب برتر است در آن عظمت بخشیدی و گرامی داشتی، سپس ما را به وسیله آن ماه برتمام امتها برگزیدی و به سبب فضیلتش ما را به دیگر پیروان ادیان برتری بخشیدی، پس به فرمان تو روزش را روزه میداریم و به یاری تو شبش را به عبادت میپردازیم، در حالی که با صیام و قیامش، خویش را مشمول دعوتی که ما را در معرض آن قرار دادهای، میسازیم، و آن را سبب دریافت پاداش تو میسازیم و تو برآن چه از درگاهت درخواست شود، توانایی و به آن چه که از فضل و احسانت مسالت گردد بخشایندهای و به کسی که آهنگ تقرب به تو جوید نزدیکی .»
آخرین سخن این که امیدواریم خداوند ما را توفیق عبادت خصوصا در این ماه مبارک بخشد و مستوجب مغفرت و آمرزش درگاهش قرار دهد.
پینوشتها:
1- المقنعه، ص 308 .
2- فضائل الاشهر الثلاثه، ص95 .
3- وسائل الشیعه، ج7، ص220 .
4- صحیفه سجادیه، دعای 45.